Ból to najczęściej występujący w medycynie objaw przysparzający wielu trudności zarówno klinicystom, jak i pacjentom. Na trudności te składają się złożone mechanizmy powstawania i różnice indywidualne w percepcji do- znań bólowych. Ból określa się jako przykre doznanie czuciowo-emocjonalne wywołane aktualnie występującym lub prawdopodobnym uszkodzeniem tkanek, lub takie, które opisywane jest w kategoriach takiego uszkodzenia.
Zgodnie z powyższą definicją ból jest naturalną reakcją ludzkiego organi- zmu, stanowi nieprzyjemne doznanie czuciowe, a także spostrzeżenie będące elementem psychicznej interpretacji wydarzeń, modyfikowanej przez wcześniejsze doświadczenia i psychosomatyczne uwarunkowania. Oznacza to, że ból jest częściowo przeżyciem emocjonalnym oraz że zależność pomiędzy bólem a uszkodzeniem ciała jest zmienna. Odczuwane natężenie bólu nie jest wprost proporcjonalne do rozmiaru urazu lub stopnia zaawansowania choroby, ale też stopień uszkodzenia tkanki nie jest bezpośrednim predyktorem nasilenia bólu. Oznacza to również, że ból ściśle wiąże się z komunikacją (werbalną lub niewerbalną i intencjonalną lub nieintencjonalną) – jest tym, co dana osba opisuje jako ból. Przyczyną tej subiektywności w doświadczaniu bólu jest wpływ wielu czynników, które modulują doznanie bólowe, oraz brak obiektywnej metody oceny bólu. Nie jesteśmy w stanie ocenić natężenia bólu tak, jak oceniamy temperaturę ciała, polegamy jedynie na werbalnym przekazie i wiedzy dotyczącej konkretnego schorzenia. Jednak wiedza ta bywa niewystarczająca, ponieważ ból jest złożonym odruchem i nie istnieje wprost proporcjonalny związek między przyczyną bólu a reakcją bólową. Diagnoza nie pomaga przewidzieć natężenia bólu, jakiego osoba będzie doświadczać. Na ten stan rzeczy wpływ ma sama osoba chorego, jego kondycja fizyczna, psychika, stan emocjonalny, duchowy, a także jego relacje z otoczeniem społecznym.
Ból ostry pełni funkcję ochronną i informacyjną, w przypadku kontaktu z zagrażającym bodźcem wywołuje krótkotrwałą reakcję bólową, by zapobiec dalszym uszkodzeniom. Z kolei ból występujący przy głębszych urazach sprzyja odpoczynkowi i ograniczeniu wszelkiej aktywności, chroniąc przed nasileniem się patofizjologicznych zmian. Układ nerwowy zaangażowany w reakcję bólową wspomaga zachowanie homeostazy w organizmie, wywołując zmiany w krążeniu, np. poprzez przyspieszenie akcji serca, zwiększenie ukrwienia w mózgu i mięśniach, a także w procesie oddychania, przyspieszając i pogłębiając oddech. Są to wrodzone reakcje przygotowujące organizm do podjęcia jednej z dwóch możliwych reakcji: walki lub ucieczki. Zdarza się jednak, że powyższe reakcje w organizmie utrzymują się zbyt długo, często na skutek braku lub niewłaściwej terapii przeciwbólowej, co może prowadzić do licznych powikłań i uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego, a to z kolei często skutkuje pojawieniem się przewlekłego zespołu bólowego.
Kryterium czasowe jest jednym z podstawowych kryteriów podziału bólu; przymuje się, że ból ostry trwa do 3 miesięcy, natomiast ból utrzymujący się powyżej tej granicy staje się bólem przewlekłym. Ból ostry charakteryzuje się przeważnie konkretną przyczyną i krótkim czasem trwania. Sygnalizuje o aktualnym lub potencjalnym uszkodzeniu, skłania osobę do unikania zachowań zagrażających i poszukiwania pomocy. Stanowi więc funkcję ostrzegającą o niebezpieczeństwie i dzięki temu pozwala na podjęcie działań służących znalezieniu i usunięciu przyczyny. Interwencje klinicystów powinny mieć jednak charakter wielokierunkowy – usunięcie przyczyny dolegliwości bólowych czasem jest długim procesem. Dlatego ważne jest równoległe uśmierzanie bólu lub zmniejszanie jego natężenia i redukcja negatywnych skutków stresu psychologicznego, jaki pacjent może przeżywać.
Ból przewlekły to uporczywy ból utrzymujący się ponad 3 miesiące, którego przyczyna często jest niejasna i nieuchwytna lub niemożliwa do wy- leczenia. Ten rodzaj bólu jest bardziej skomplikowany niż ból ostry. Związane jest to z procesami uczenia się, za które odpowiadają zmiany neurobiologiczne, psychologiczne i społeczne, które mogą być odpowiedzialne za utrzymywanie się dolegliwości bólowych.
Ból przewlekły traci swoją wartość alarmującą, przestaje być objawem i staje się chorobą samą w sobie.
Przykre doświadczenie fizyczne, jakim jest codzienne odczuwanie bólu, wywiera znaczący wpływ na stan psychiczny pacjentów. W przypadku chronicznego bólu leczenie przyczynowe często nie przynosi efektów lub jest niemożliwe, a terapia objawowa daje jedynie częściową ulgę w dolegliwościach. Często psychiczna reakcja na ból przewlekły przyjmuje postać zaburzeń w sferze emocjonalnej, kontrolowanych w dużej mierze przez układ limbiczny, do którego dociera również dużo impulsów bólowych. W zależności od stanu psychicznego będzie zmieniała się więc tolerancja chorego na ból oraz subiektywne poczucie cierpienia. Ból przewlekły wywiera niekorzystny wpływ na wiele sfer życia chorego. Ogranicza jego aktywność w sferze społecznej, zawodowej, pogarsza samopoczucie, zdolności fizyczne, a co za tym idzie – produktywność, uniemożliwia realizację celów. Te straty w sferze psychologicznej oraz niemożność uwolnienia się od bólu mimo starań i wielu lat leczenia budzą głęboki smutek, frustrację, lęk oraz depresję.
W związku z tym osoby z przewlekłym bólem częściej niż osoby z bólem ostrym kierowane są do psychologa, aby zająć się nieprzystosowawczymi korelatami bólu, takimi jak zaburzenia nastroju, unikanie aktywności, nadużywanie substancji lub trudności w relacjach.
Psychologia bólu 